|
HAI 2200, Dejan, Chapit 1
1. Son oubyen sans:
(a) Kisa Dejan di pou Dominiken,
li se fe l1t rembt kit yo pouse son, kit yo pa pouse
(b) epi pou pi f6 el&v ak pwofese ayisyen,
li se fe l1t pouse kit yo rembt kit yo pa
remet
2. Ki vil ki asosye ak nasyonalite sa yo?
Brezilyen Chinwa Ejipsyen
Franse Japone Ris
3. Ki diferans ki genyen ant fason ti Dominiken leve
ak fason ti Ayisyen yo leve? Poukisa li vle siyale
diferans sa yo?
4. Poukisa edikate ayisyen gen "malis kache nan kb
yo? [...] Timalis an akademisyen franse mawon."
5. Ki pousantaj elbv ann Ayiti pa konprann franse?
6. Ki pousantaj pwofese ann Ayiti pa pale franse
vreman vre?
7. Dejan di yon timoun atrap konesans pi byen Ie...
Vokabile / grame
Konnen li konnen se krey61l slman yo konnen
eske se egzajere m ap egzajere?
mesye dam ant dezaj
moun k ap bay odyans
sitiyasyon lek61l tbt anba a kapab vire 1616y anpil moun save ann Ayiti
Se nan yon lang ki te rele yo che met che metres
Valdman 2007; 11-12
Jwenn asosye / sinonim mo ag6ch la:
1. ak6de ti bebe nan vant manman
2. ak6k6 blese
3. akomode fr bagay
4. akouche betiz __ gita
5. akoukouman chich, peng
6. akr&k rad6t
7. aksidante | pwoblkm
8. akouple ajiste
Dejan 9- 18
Defo nan tout sistem lek61l merite anpil kritik.
Defo sistem lek61l ann Ayiti se made ti Ayisyen wete po krey61l yo sou yo 1I
yo pile baryb lek61l
Filozofi edikasyon se pedagoji
Timoun mennen pwop aktivite yo nan tout nivo devlopman yo.
Timoun gen konesans pa 1.
Baybe te panse Afriken Ameriken te gen yon "mank" osnon yon "reta" nan
devlopman lang. Li vin we se sl1man "diferans." Youn pa vo plis pase 16t:
Tout lang se zouti ki egalego. Men sa pa vle di lasosyete trete yo
konsa...
Aprann yon lang nan granmoun / Benyen nan yon lang nan timoun
Teyori laj kritik la (1 rive 6 ane).
Ki jan pou n avanse nan edikasyon
Aprann depann de bon jan konesans lekti
Aprann li chita sou sa nou wb, tande, konprann epi ki enterese nou
Li toutbon vle di konprann toutbon
Pwoblhm: Gen kote TOUT moun pale yon menm lang epi lek61l se nan yon
16t lang.
Sonje: 6 an: 14,000 mo
Men yo mete sdlman 235 grenn mo nan liv lekti premye
ane.
Sa vle di 14,000 mo sa yo se BAZ konesans lekti.
E amnn Ayiti? Eske yon timoun ki nan premye ane lek61l konnen 14,000
mo franse?
Chemen n6mal konesans nenp6t ki moun se lang yo deja konnen fen e byen
Dejan 9- 18...
RENMEN nan edikasyon
Edikasyon dwe montre yon timoun renmen tet li, respekte tet li, respekte 16t
moun
Lang se mwayen prensipal pou transmit konesans
Timoun pa chwazi lang li pale a, poukisa pini 1 poutet li pale krey61l
nan ap ba 1 franse? Poukisa viktimize timoun nan?
Valdman: Bati vokabilk krey6l nou!
Defini mo sa yo an krey6l; ba yo yon ti egzanp original tou.
anplimdepan ansanse
anpire anpresman
anpile anpoul
1. Se yon moun ki aktif, 1 ap toujou aji anpoulaw
2. Si ou gen enfliyans, ou gen sa anpriz
Yo ranje manje moun nan
Li fou, li danjere
W ap fr yon entevyou
Yo senen bann nan
Li te touye neg la
Ou gripe, larim ap koule nan nen w.
Yon seri bagay ki plante nan ou menm
anpwazonnen
anraje
anrejistreman
ansekle
ansasinen
anrimen
anrasinen
Dejan 18 30
I. Bel sitasyon
Yon mwayen enp6tan yon pep etranje genyen pou li touye yon 16t pep li
kolonize anba manti, se four lang li fon nan tet yon swadizan ti 'lelit'
tyoul li def6me nan yon sistem lek6l.... (20)
"L' se lang kolon an ki lang lek61l la... distans ant klas sosyal yo se
ogmante li ogmante angiz se diminye li diminye" (20)
II. Keksyon. Esplike ak diskite keksyon yo ak yon zanmi:
1. "Esperyans ki fet nan tatonnen."
2. "Lek61l fet pou timoun, timoun pa fet pou lek6l"
3. Kisa ki alfabetizasyon an?
4. Dekri pwoblkm nan lek61l nan Ginen Bisao.
5. Dapre Gatenyo, ki jan edikasyon an dwe ye? Diskite filozofi
edikasyon li. Ki jan li we 'koreksyon' nan lek61l la?
6. "Met Rapote" reprezante edikatW ayisyen an, sa li fr ki pa bon
dapre Dejan?
7. "Listwa chaje ak egzanp sosyete ak enstitisyon ki goumen kont.
laverite, pou pi gran male ni sosyete a, ni enstitisyon an."
8. Bay plis egzanp pou Etazini oswa yon 16t nasyon.
9. Ki kalite pwoblkm anpil gran edikatW nan gwo peyi pajanm we
men ki genyen ann Ayiti.
10. Poukisa Dejan ap pale de mo Kindergarten ann Ayiti?
11. Eske edikasyon sblman egziste nan lek61l la?
III. Tradui
1. ...etan y ap tatonnen
2. si gen kichby ki kle pou li tankou dlo kokoye
3. wete rad krey6l yo sou yo... pou al benyen toutouni nan yon
mwatye gode franse mawon
4. grangwav toutolon wout nasyonal nimewo 2
5. nan koupe depans initial ra tb
IV. Valdman = Fe yon fraz ak mo yo. Fraz la dwe montre n kisa mo a
vle di.
balewouze baleyaj balonnen bamann banana banbile -
banboche/banb6ch banda bandaman bande
Valdman 63-64 ak 115-116
Aktivite pale!
We si ou ka (1) defini mo a an krey6l. (2) Kreye yon ti fraz ak mo a. Eseye
(3) bay yon sinonim tou. Tcheke si ou (4) sonje yon 16t espresyon ki konekte
ak mo a.
1. balonnen
2. banbile
3. banboche
4. banb6ch
5. banda
6. chante gam
7. chante pwen
8. bay yon moun chaplet
9. chapit
10. chape
11.mete yon moun anba chaplet
Dejan 31- 35; 3641
Keksyon pou diskite.
1. Kisa paran timoun Chinwa nan Sannfrannsisko te
made ?
2. Konben timoun enskri nan lek61l ann Ayiti ?
3. Ki jan yo rele yon pwofese ki gason ak yon pwofese ki
fi ann Ayiti?
4. Ki sa yon elev ayisyen pa konprann? Poukisa se yon
pwoblem?
5. Konprann depann direk sou kisa?
6. Ki kalite aprann se "jako repet" ann Ayiti?
7. Poukisa Ayisyen se moun vini nan pwop peyi pa yo?
8. Ayiti se sel grenn peyi nan ki kategori
9. Eske Ayiti se yon peyi ki konplike oswa senp onivo
lang yo.
10. Ki lang yo pale nan Labeljik? Epi nan Kanada?
11. Konben lang yo pale Ozetazini? Nan Nijerya?
12. Konben lang yo pale nan Fidji?
Vokabile 31-35
Se yon plent yo te fe
Se moun vini yo ye
Se moun peyi a natifnatal
Moun alawonnbade
...nan fen fon peyi a...
Male teacher
Female teacher
Either public or private
To walk backwards
... Neither speak, nor
understand, either in
the capital or in the 9
departments
Hygiene
Poetry
Experimental
Bay lang prensipal yo pale nan peyi sa yo :
Almay
Lachin
Espay
Lafrans
Itali
Japon
Kore
Polby
Tanzani
P6tigal
Vyetnam
Lesoutou
Dejan 2006 : 35-41
"Ti elbv ann Ayiti viktim prejije yon ti gwoup moun ki
eritye byen, mes ak zak kolon yo e ki asepte vye lide
ak vye manti anndan ke yo ak sevo yo. K6mkwa gen
moun ki ta gen plis valb pase 16t moun... Gen lang ki
ta plis pase 16t lang. Gen lang ki ta barye konesans.
Gen lang ki ta chemen konesans" (2006: 40)
1. Esplike diferans ant LANG ak DYALEK.
2. Ki lang avek dyalbk ou kapab jwenn ann Ayiti?
3. Kisa chak lang genyen? Eske nou kapab di yon lang pi
bon pase yon lat?
4. Sa k rive nan edikasyon ayisyen apre konkoda a an
1860.
5. Poukisa Dejan di pwofese ayisyen aji ak malveyans ak
lenkonduit onivo pedagojik ak moral?
6. Ki paw61l ki nan nimewo 5 nan konstitisyon 1987 la?
7. Poukisa Dejan di krey61l se yon "sistem estwodine"?
8. Nan ki sans timoun ayisyen toujou viktim abi
gouvenman franse apre 200 lane endepandans?
9. Kijan Dejan dekri depatman Franse Matinik oswa
Gwadloup? Ki rap6 yo genyen ak Lafrans?
Ti dikte pou pratike otograf kreyol la :
a) Timoun se yon ti zile nan lanme krey6l.
b) Lang pebmt moun brase lide yo nan tet yo.
c) Krey61l se chemen konesans n6mal lasyans moden.
d) Pwofese lek61l konn repete ere kon sa je chech.
e) Yo kenbe seten mes ak abitid franse.
.. li te gen pou 1 aprann leson 1 pa kb pou landemen.
1O.Nonsblman y ap pale de jeyografi an Franse, men yo pa gen
Repons
1. Se sOl grenn peyi ki vanse gen 200 ane depi li endepandan kote timoun ki
gen laj pou y al lek61l oblije etidye lek61l nan yon lang etranje.
2. yon milyon de san mil timoun
3. MWt ak matmwazOl
4. Franse
5. Li fasil, tout moun pale krey6l.
6. Kat
7. Se yon lang.
8. Sistem respirasyon...
9.
Dejan paj 42 52
Grenadye also, sa ki mouri zafe a yo
700 bato ak 80 mil maren franse nan p6 Sendomeng chak ane
Pwoblem aprann yon lang etranje
Granmoun kanpe, timoun pase;
Jako rekpa kab aprann
Baton ki nan men w, se ave 1 ou pare kou
Teyori grame
Grame Inivesel
sistem nan se yon mekanik pou atrap lang; aparey pou atrap lang
koze ki frape zorey deklannche mekanik la
prensip ak paramet: egzanp "DP" ak "NP"
[DP
[DP
ID'
[D'
[NP
[NP
[N'
[N'
Aprann yon lang nan timoun = natirel; nan jwe
PERYOD KRITIK LA
Aprann yon lang nan granmoun = nan fr jef6
Chemen long, gonbo di
Vokabile
lang franse antre dri
bouch yo pa t gen dimanch
yo degaje yo malman
granmoun pajanm fin bbs nan yon lang etranje
Kwiz sou Valdman 151-152 & 199-200
1. Dekwoche
a. machine
2. Van an
a. dekwennen b. dekwafe c. dekwochi
1]]]
nan
b. telefon
c. plim
3. F6o ou kras sou ou.
a. delase b. deleste c. dekwote
4. To take steps toward
a. fe pazapa b. fe demach c. gade delat
5. Li deleke net...
a. strong b. weak c. crazy
6. Zekle a voye yon ekla. Kisa ekla vle di?
a. boom b. rumble c. flash
7. Bay sinonim pou adjektif eklere:
a. limen b. save c. pa konnen
8. Discharge / gonorrhea:
a. ekos b. ekolaj c. ekoulman
9. Yon moun ki egzile pa kapab tounen nan peyi 1 fasil.
a. Vre b. Pa Vre
10. Delala
a. drive crazy b. wear out
etopye
Dejan 64-70
Analiz lespri/sevo -- Mevey ki nan bouch timoun
Dejan ap montre genyen anpil bagay nou
konnen yo san nou pa aprann yo:
Ki jeneralizasyon ou kapab twouve nan egzanp sa yo ? Poukisa
yo bon oswa pa bon ?
= fraz la pa bon an kreyol
(1) a. Se vre, m akaryat b. Se vre, mwen akaryat
(2) a. Lanmo a fe m akaryat b. Lanmo a fe mwen akaryat
(3) a. *Lannm6 a rann *m akaryat b. Lanmb a rann mwen akaryat
(4) a. Tann m ale anvan w fache b. Tann mwen ale anvan w fache
(5) a. *Tann m ato b. Tann mwen ato
(6) a. *Tann m anvan b. Tann mwen anvan...
(7) a. Li we m ato b. Li we mwen ato
Esplike:
1. a. gwos / plenn (b) / ansent / gwo vant
b. miba, metba / akouche
c. vach bf / bf / gazel / ti towo / towo
d. chwal / jiman / poulich / poulen
2. "Ere fby papye blan san trase a."
3. Bay kek egzanp bagay ou konnen san aprann.
4. Li denye paragraf nan paj 71. Poukisa dekouvet
lang ougaritik enterese Dejan?
Poulich filly
Poulen foal
Jiman mare
Gazel heifer, young cow
Aktivite koute
1.Istwa pale sou kisa ?
2.Ki moun bay istwa sa a ?
3.Kote 1 prale ?
4.Dekri vwayaj li.
5.Kisa li deside f6 16 1 tounen.
6.Kisa ki rive timoun sa yo ?
7.Ki lengwistik ki nan kont sa a ?
Tradui / Itilize....
Derape ou pa fouti/kapab d6mi twotwa a -
bouretye kapot kenkay 1 ape file lodjans ap
gaye A nan man yo leswa tire kont tonton
an m jouskaske ti nonm ki t ap giyonnen m f&
zanmi ake y dite vetive a peyi a y < Ti Okap >> -
Lise Petyon deblozay fonse p6t fofile ko 1 -
baton chaplet li f& floup tonne boule m li vle
fann tet ou kelkeswa nou pale -
Keksyon sou paj 72-77
1. Poukisa tit chapit la se << Bouch pou pe >> ?
2. Esplike ki jan << Lek61l kabre verite ki enpotan ?
3. Poukisa < Ipokrit se lizay >> ? Eske ou kapab bay
kbk egzanp Ipokrizi ameriken ?
4. Esplike : kreyol / franse / laten.
5. Yon ti elev Dominiken ta twouve ki kalite moun
fou ?
6. < Se depale y ap depale >> ... ki moun ?
7. Ki de lide ap goumen nan tet pi f6 Ayisyen ? (p.77)
Batay vokabile : jwenn mo ki make a (70-77)
tatonnen
epav
Li se yon kreten
kretyen
Lide kwochi
Ipokrit se lizay
(1...)
fe fopa, chache, eseye (t..)
vakabon, aryennafe
enbesil, s6t
li swiv Kris
Lide ki pa bon, ki pa dret
Sa ou konn fe, pratike
Batay vokabile : Dejan, pp. 79-85
M ba ou kreyol oswa angle, eske ou ka ban lenves la ?
1. Fann nan k6 (yon moun)
2. Nan de tan twa mouvman
3. Pa reponn kwik
4.
5.
6.
7.
8.
9. Li detounen lajan
10.
11.
12.
13.
= to put pressure on someone
= Australian
= even adults/the elderly
= Bible verses
= outloud
= tape recorder
= block their sight, blind their eyes
= ban (a person) from using
= they're not uprooted (from their country)
= language training
Sevi ak vokabile anwo a kominikativman
Ki moun vle fann nan k6 w ?
Kisa ou vle fe nan de tan twa mouvman ?
Ki le ou pa vle reponn kwik?
Ban m yon Ostralyen tout moun konnen.
Ki bagay ata granmoun konn fe ?
Ki vese Labib ou pi renmen ?
Kisa ou pa vle di avivwa ?
Kisa ou vle anrejistre sou yon tepriko6d ?
Ki ameriken te detounen anpil lajan resaman ?
Ki jan Ameriken konn bouche je yo ?
Ki sa ou vle defann nan sosyete sa a ?
Ki jan ou te ka vin depeyize ?
Kisa ou pi renmen nan antrenman lang ?
Dejan, paj 89 101
Ti kwiz sou Dejan
Yo serye
Ban m konkou w
K6d la makonen
Fanm se potomitan Ayiti
Depi tann dat yo pa vini
Yo temwen krim nan
Timoun nan gen yon fistibal
Naje nan lang lan
Neye nan lang lan
Yo pa piti san gado
Li gen yon kane
|__ labank
__ ayisyen
__ anpil tan
__ yo we sa
__ pany61
__ moun ap pwoteje yo
|__ mare, konekte
__ konpetan
|__ ti zam fet ak elastik
__ sa k pi enpotan
__ ed, koutmen
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Espliki
12.
13.
14.
15.
/ defini an krey61l espresyon ak mo sa yo:
Aprann pa ke
Jako repet
Konnen san aprann
Yo gen ladres
e
Ti dikte:
16. De towo pa k6mande nan menm savann
17. Krey61l se potomitan edikasyon ann Ayiti
18. Zanset ki vivan, zanset ki desede
Koze alfabetizasyon nan Kiba
Timoun 10-14 ane
"Mwen li 52,000 paj." / 200 paj pa semen
1958: 23 pou san granmoun Kiba pa te konn li
1981: 2 pou san
Rezon pou reyisit Kiben an: Pep la te chofe; Revolisyon an
Li te gen yon sel grenn lang
Keksyon pou kominikasyon
1. Kisa Dejan egzamine tout jan, tout mannye ?
2. Sa k te pase Kiba ki bon ? Ki jan Kiba diferan ak Ayiti nan
koze alfabetizasyon ?
3. Dekri w61 liv genyen nan lavi ti Kiben ak ti Ayisyen.
4. Kisa ti Kiben abitye tande ti Ayisyen pa abitye tande ?
5. Esplike << tantin > / << tonton >> avek < vwazen > / << vwazin .
6. Le ti Ayisyen << li franse >, sa sa vle di ?
7. Kisa mo < zanset > vle di an krey61 ?
8. Ki pedagoji nou kapab jwenn fasil an Ayiti ?
Kreyol ayisyen, Inivesite Laflorid
Ben Hebblethwaite, Oktob 2007
MO KWAZE kreyol ayisyen
Visyon 1.0 Total
a, 5 As 2 an1 4 11
b3 4 ch3-3 d2-4 11
el 5 el 5 en 4 114
f4 3 g2-3 hi0-1 17
ii 5 j3-3 ki 5 13
13-3 m3 4 n2-4 11
ol 3 61 3 on1 3 ou 3 112
P3 3 rs 2 S3-3 18
t4 2 ui8 -1 v4 2 15
w4 2 4 2 z4- 2 16
kare vid -2
Total yo: Vwayel 43 Konsonn 55 Vid 2
Ekri yon atik sou MO KWAZE kreybl n ap devlbpe : 4 paj
Pibliye yon atik nan yon liv n ap pibliye ete pwochen.
Jwe avek alfabetizasyon ; jwe epi konnen san aprann
Ki jan nou kapab ayisyanize jwet la.
Ki jan jwet la kapab ede moun aprann li ekri.
Devlopman yon ti diksyone MO KWAZE pou sevi kom baz jwet la.
Tradiksyon nosyon Eskrab an kreyol.
Pwoblem determine fom jwet la pral pran.
Ki jan pou reprezante otograf krey6l? ('e' / 'e' / 'en' olye 'e').
Ki jan nou kapab popilarize eskrab
Teyori eskrab. Lasyans eskrab.
Kilti jwe jwet ann Ayiti.
Pwoblem nou kontre le njwejwet la.
Aspe materyel ak legal / marketing, biznis jwet la.
Sevi ak Dejan pou sipote epi jistifye agiman ou yo
- Sevi ak 4 lot liv oubyen atik ; mete yo nan bibliyografi ou a.
Reg poujwe eskrab krey61l ayisyen
Benjamin Hebblethwaite, 2008
Pou de (2) rive kat (4) jwe
Objektif la:
Objektifjwet Eskrab la se pou fome mo ki kwaze yonn ak lot sou plato jwet la. Chakjwe
batay pou 1 mete mo ki long epi ki bay anpil pwen.
Pou jwe, mete tout jeton let yo nan yon ti sak epi melanje yo byen melanje. Sejwe ki gen
let pi pre let 'A' a ki jwe an premye (A epi A epi AN...). Jeton vid la pi bon pase A. Chak
jwe pran set nouvo jeton let epi li mete yo sou ti biwo li a.
Jwe Jwet la
1. Premye jwe konbine de oswa plis nan let li yo pou fome mo ki orizantal (agoch pou ale
adwat) oswa vetikal (anwo pou ale anba). Mo yopa kapab dyagonal. Youn nan let li yo
dwe chita sou zetwal (*) ki nan mitan plato a. Note zetwal double vale premye mo a.
Ou gen dwa mete nenpot mo ki nan yon diksyonne kreyol ayisyen. Ou pa ka mete
non pwop (non yon moun oswa konpayi), abrevyasyon, prefiks, sifiks, mo ki gen
apostwof oswa tredinyon. Mo etranje ki nan diksyonne yo oke paske si yo la yo
konsidere yo entegre nan kreyol la. Sonje : nou gen dwa konekte prefiks, sifiks
oswa mofoloji avek mo ki deja sou plato a men nou pa ka depoze prefiks, sifiks
oswa mofem pou kont yo. Kidonk, re + monte = remote bon men re pou kont li
pa bon.
Nan eskrab, ou gen dwa jwe yon mo ki pa bon tou. Men, si yon moun rele 'DEFI!' anvan
moun ki jwe apre li mete mo li a, epi yo dekouvri mo li a pa bon nan diksyonne a, moun
nan dwe wete mo li epi li make tou li a.
2. Apre ou depoze yon mo sou plato a, konte vale pwen ou pran pou li epi ekri rezilta a.
Apre, ou met pran kantite let ou tejwe a nan sak la. Toujou kenbe set (7) let nan ti biwo
ou jiska tout let yo fini.
3. Jwet la avanse sou men goch (sa vle di w ap suiv zegui mont lan).
4. Moun ki dezyem nan dwe depoze yon mo ki konekte ak omwens youn nan let premye
jwe a te depoze. Si li pa fome yon mo kote 1 konekte a, li pa bon. Jwe ki jwe a resevwa
tout kredi pou tout mo li te fome oswa modifye.
Esko
Yon moun kenbe rejis tout esko yo. Endike total la anba yon ti liy:
20
5
elatriye
Si mo a tonbe sou yon kare MO x 2 jwe a resevwa 2 fwa vale total mo a. Si mo a tonbe
sou yon kare MO x 3 jwe a resevwa 3 fwa vale total mo a. Si mo tonbe sou de (2) kare
MO x 2, jwe ajwenn 4 fwa vale pwen epi si mo a tonbe sou de (2) kare MO x 3 jwe a
resevwa 9 fwa vale mo a. Si mo a tonbe sou yon kare LET x 2 oswa LET x 3 se annik
jeton let ki tonbe sou li a ki pral miltipliye.
Le kare vid tonbe sou yon kare woz oswa ble, vale mo a double oubyen triple, menm si
jeton vid la pa gen yon vale sou li.
Kare doub/trip selman konte premye fwa ou jwe sou yo.
KADO! Si oujwe 7 let nan tou pa ou a, ou resevwa 50 pwen apre ou fin fe adisyon an.
Let ki rete nan biwo ou nan fen jwet la, ou soustre vale pwen yo nan esko final ou a.
Moun ak esko ki pi wo a se li menm ki genyen jwet la!
Dejan 102 108
Vokabile:
Se yon jwet kote timoun kouri anpil
Le w entewonp yon moun
Se sa loraj la fe
Se sa lapli fe
Se obje yon veb
Se yon moun ki swiv tout ti detay fen fen
Ou travay tblman ou santi w ap mouri
Ou gen kapasite, talan, ou pare pou djob la
Tradui:
1. Six months of rain, six months of drought
2. Yon ale vini nan tout peyi a.
3. He was a good character
4. Tout ras li ta rejte 1 kom yon vakabon
5. Apre yon jounen travay pete fyel
Keksyon pou kominike
6. Eske te gen esklav nan Sen Domeng ki te konn li
ekri? (Malanfan)
7. Dekri konesans lang Tousen Louveti te genyen
8. Epi Desalin?
9. Eske ou kapab pase 7 ane sou ban lek61l an Ayiti san
ou pa aprann franse?
10. Kisa k bon ak pa bon nan liv Dejan?
Djob / metye:
Dekri kisa moun nan f% nan djob sa yo.
Bay yon egzanp yon bagay moun nan f% nan djob li
travaye
komesan
maren
peche
6fev
mekanik
chapant
b6s
kiltivate
madan sara
feblantye
ebenis
k6donye
enspekt'
apranti
kouti / taye
fewonri
bouretye
boulanje
mason
pwofese
Kounyeya chwazi 3 metye epi emajine ou menm
w ap eseye vann sevis ou yo devan yon kliyan (patne
ou). Kisa w ap di ? Kisa kliyan w pral di ?
Pi f6 elev te met pase diz an lek61l ann Ayiti yo pa konnen
pale franse pou sa (103)
1. Aktivite Rap! 1 14- 16
Ekonomi
Koripsyon / magouye
Pwoblem elbv yo genyen
Pwoblem nan sosyete
Eleksyon Barak Obama / John McCain
2. Dejan, 108-15.
a) Poukisa Dejan pale de se Napoleyon, Polin Bonapat ?
b) An 1800 eske pi f6 granmoun an Frans te al lek61 ?
c) Dekri kondisyon alfabetizasyon an Frans nan 1957 ak
2000.
d) Konben bato a vwal te rive an Ayiti chak ane nan ep6k
lakoloni ?
e) Pale mwen de << Papa Desalin >> ? Ki kalite bagay nou
aprann sou li ?
f) Nan ki lane denye batiman esklav te antre nan Kap
Ayisyen ?
g) Gwo save ki ekri sou aprann yon lang Ozetazini oubyen
Potoriko gen yon sitiyasyon ki pa menm ak Ayiti...
poukisa ?
h)Ki jan Dejan konpare edikasyon an Ayiti ak koze
Elektrisite d Ayiti ak Delko ?
i) Esplike : ATRAP yon lang
APRANN yon lang
Vokabilb kominikatifl
a)Ki 1e w ap repare dega?
b)Ki kote yo konn anbake danre lotan? Epi jodi a?
c)Ki moun f& bofi a pb?
d)Ki moun k ap woule w de b6?
e) Ki moun ki pa sense?
f) Eske ou konn f& fent tanzantan?
g)Ki son ki pi difisil an krey6l oswa angle?
h)Ki 1e ou bezwen apiye k6 w?
Dejan 2006, paj 116-120
1. Konben moun viv Ozetazini (resansman 2000)?
2. Konben lang ki egziste Ozetazini?
3. Konben moun pale pany61l Ozetazini?
4. Ki lang minority nou kapab jwenn nan Kanada?
5. Ki minority n ap jwenn Brezil?
6. Ki pousantaj timoun Dominiken konn li?
7. Esplike: "Gen plizye degre jamayiken pi pre oubyen
pi lwen angle"
8. Eske yon lang izole yon moun?
9. Eske tout moun dwe pale de lang?
Tradui:
1. "Anwetan timoun alabazaj"
2. "Ou se yon kretyen vivan"
3. "res restan an"
4. "The upside down parroting school"
5. "a second large group of people who speak French envelops
them"
Ti koze sou Lafrans
1957: kantite anwole ekri malman oswa analfabet.
2000: 12 milyon sou 60 milyon jen ale lekol.
1793
Dejan 120-131
Devine:
1. Se yon 16t mo pou moun =
2. Yon gran j we foutb61 Ajantin =
3. Se yon ti model planet late =
4. Se yon peyi mizilman ki preske
nan Lewop =
5. Brezil plante anpil ...
6. Ajantin fe gwo elvaj ...
7. Poukisa nouvel gaye pi vit konnya?
8. Se capital Islann
9. Se konsa yon ti bebe bouje k6 1.
10. Se yon moun ki pwofonde nan
lasyans.
11. Yo rele yon moun mouri sa a
kretyen vivan
Maradona
gl6b teres
Tiki
kafe
bef
Telef6n, faks, imel
Islennka
Nan rale
Savan / neg save
defen entel
Esplike:
1. "Pa ki filye yo kapab rache cheve nan yon tet ch6v?"
(121)
2. Kisa ki ta vreman izole Ayiti? (121)
3. Esplike rap6 angle genyen ak Ayiti? Ki jan rap6
sa a te change nan 100 lane pase yo?
4. Epi pany6l, ki rap6 1 genyen?
5. "Lang se pa mo degrennen" (130)
Keksyon pou pratike vokabile
1. Ki moun k ap vire loloj ou? (122)
2. Ba yon egzanp de sa malfekte konn fV? (122)
3. Vie pa vie, kisa ou dwe fe?
4. Ata prezidan Obama dwe fe sa. (123)
5. Kisa kek ayisyenjwenn depi nan tete? (124)
6. Ki lang rele w che met che metres? (125)
7. Nan ki domen ou pa konn yon pwelyem? (125)
8. Kisa ki konplike alestwodine nan lavi a? (128)
9. Ki 1e ou konn grennen pawol sou 16t moun ? (128)
Ti Kwiz sou Dejan 131-135 (Fe lekti ou chak jou!)
1. Tout sistem edikasyon sevi ak pwopagann. Pa egzanp,
kisa sistem ameriken an di sou J6j Wachintonn? (131)
Li pa t janm bay manti 1e 1 te timoun [3 pwen]
2. Ki jwet Dominiken pi renmen jwe? (131) bizb61 [2]
3. Poukisa liv ak atik ameriken sou koze bileng pa aplike
menm jan ann Ayiti? (132) [5 pwen]
4. Si entelektye1 yo kwe 1 enp6tan pale ak anpil anpil
moun, ki lang yo ta sipoze anprann? (133) chinwa [3]
5. Nan domen lang entenasyonal yo, kisa Ayiti pa
make? Ayiti chaje ak moun say o. Entepret / tradikte
/ save lang / moun ki pale anpil lang [3]
Tradui = mete fraz yo an angle
1. 1 ap grennen paw61l sou 16t moun (128)
2. se ak twa sistem konplike alestwodine sevo 1 ap jwe...
san 1 pa fe kantite ere ata gran savan etranje... ap plede
fe...
3. se aktivite pesonel moun degrennen ki gen anpil limit
(133)
Vokabile = esplike sans lan an kreyol
ti Joj ki pa te janm manti a se lejann
tout traka sa a pou plizye milyon ayisyen
Nasyon Zini an
kominikasyon entenasyonal mache lib lib
pi f6 / lamwatye / yon ka
Keksyon = made yon zanmi
1. Esplike edikasyon bileng pou minority nan peyi
tankou Etazini.
2. Ayisyen benyen nan ki lang? E nan lek61l la?
3. Etazini benyen nan ki lang? E nan lek61l la?
4. Poukisa li dw61l panse ayisyen bezwen pale direk direk
ak moun ki pale franse yo? (115 milyon moun nan
lemonn)
5. Dejan dak6 yo mete franse nan lek61l ann Ayiti sou ki
kondisyon yo? (135)
Dejan 136-143...146
1. Lek61l fet pou timoun (136)
[all]
2. Anvan yo keksyon kon sa... (137)
[approach]
3. Le nou pran nou
[when we think with composure / take our time]
4. Ine
[in the afternoon]
5. .. .ni nan liv, ni nan ni nan jounal...
[revues]
6. Timoun ann Ayiti gen
[bad luck]
7. yon lang ki mache nan yo.
[in their blood; they're comfortable with]
8. yon lang ki rele yo che _che
[master ~ mistress]
Repons yo:
140-147
Esplike:
1. Tonbe kouri vizavi tonbe flote nan lespas. Kisa
Dejan vle di?
2. Bwa kwochi mal pou drese
3. Abitid se kolye
Keksyon yo = made patne ou a
1. Ki avantaj bab e moustache Ayiti genyen
konpare ak peyi ann Afrik?
2. Poukisa pwoblem lang konplike ann Afrik?
3. Ki pozisyon Nasyon Zini pran sou koze lang
lekol?
4. Eske sevo tout timoun oganize menm jan? (147)
Defini ak itilize:
"ti gwoup bileng lan"
Egzanp:Ti gwoup bileng lan ensiste se pou tout
moun aprann franse nan lek61 la.
a. "Ala fasil..."
b. dejwe entelijans moun net
c. Astwon6t
d. B6de yon keksyon
e. Zorby li alekout
f. Pi f6 oubyen lamwatye
g. Rale yon moun s6ti nan reve je kle
Anne Marie, Un jour en Haiti / yon jou an Ayiti
1.Ki laj li?
2. Konben timoun li genyen?
3. Ki kote Anne-Marie prale? Ki jan?
4. Ki jan 1 degaje 1?
5.Ki sa 1 f ak k6b li?
6. Ki pwoblem Anne Marie genyen nan
Dominikani?
7. "M fin achte ato" = finalman; anfaz
8. At6 m fin achte
9. Nan ki mache AM konn vann? Ki jan 1 ale?
10. Le 1 rive lakay li apre mache, kisa li konn
f&?
Dejan, 148 156
Reponn epi esplike:
1. Nan ki lang ou degaje ou?
2. Poukisa "sevel [= brenn] pi f6 Ayisyen gran konnen
gaye" ?
3. Ki lang yo itilize nan lek61l Dominikani? Poukisa ?
Poukisa Dejan pale sou sa ?
4. Esplike : "Pitit pitit yo pa gen vale si yo pa tyoul [=
sousou] Lafrans."
5. Poukisa Dejan di : << Ayisyen se pep ki pi entelijan ki
genyen sou late >> ? blag/iwoni/sakas
6. Kisa konstitisyon 1987 di sou krey61l ayisyen? (151)
7. Esplike sans rezilta "retorik" ak "filozofi" nan paj 152.
8. Lb moun ap denonse rezilta ann Ayiti, yo pa gen odas
bay ki kritik? (153)
9. Le y ap pale de lek61l, ki jan moun yo ap kabre
laverite ann Ayiti?
10. Ki egzanp oswa analoji Dejan itilize nan lekti sa
a?
Table 1 2001 Pass, Re-take and Elimination Results for the Junior and
Senior Years in Public Schools in 3 Haitian Departments
A.Rhitorique L'Artibonite Northwest West
(Junior year) (5,670) (1,329) (52,599)
Passed 7.89% (448) 11.29% (150) 17.40% (9,152)
Re-take 24.48% (1,390) 34.84% (463) 35.69% (18,775)
Eliminated 67.64 (3,841) 53.88% (716) 46.91% (24,672)
B.Philosophie L'Artibonite Northwest West
(Senior year) (1,278) (448) (21,515)
Passed 43.18% (868) 41.07% (184) 50.75% (10,918)
Re-take 42.89% (862) 51.12% (229) 39.76% (8,555)
Eliminated 13.93% (280) 7.81% (35) 9.49% (2042)
Dejean (2006, p. 152)
Vokabile
Sa ki vo pou ayisyen
Pitit pitit yo pa gen vale si yo pa tchoul Lafrans.
Tradui
kreyol > angle
Sistem pachiman lek61 Ayiti a
Moun di gen koken
lek61l nou an ap fin depafini, 1 ap fe bak
angle > kreyol
they're really idiots
it's a poison that has removed their souls
it's going to continue going astray
Se kreten yo kreten / Se s6t yo s6t
Se yon pwazon ki wete nanm yo
1 ap kontinye al aladriv
Kwiz, Dejan 148-156
Vokabile nan Dejan
1. Sa ki vo pou ayisyen
(a) worth (b) counts
2. Pitit pitit yo pa gen vale si yo pa tchoul Lafrans.
a) equal (b) superior (c) subservient
3. Sistem pachiman lek61 Ayiti a.
(a) Under par (b) Under-funded
4. Moun di gen koken
a. lod (b) kriz (c) twonpe
5. lekol nou an ap fin depafini, 1 ap fe bak
a. li bon (b) li detwi (c) li konplete
6. they're really idiots
a. kretyen (b) kreten(c) chodye
7. it's a poison that has removed their souls
(a) migan (b) pwason (c) pwazon
8. it's going to continue going astray
(a) al aladriv (b) degrenngoch (c) tet anba
9. Ayisyen se pep ki pi entelijan ki genyen sou late.
(a) Vre (b) Pa vre
10. Nan lekol ayisyen "Retorik" egal:
(a) Sophmore (b) Junior (c) Senior
11. Nan lekol ayisyen "Filozofi" egal:
(a) Sophmore (b) Junior (c) Senior
Pwoveb yo
12. Vant plen
a. Tet sou b. manman ou sou
13. Lestomak se
a. Lanfe b. pa santi bon c.
14. Sak vid
a. Kanpe djanm b. pa kanpe c.
15. Manje kwit...
a. Pa gen gou b. pa gen pitit
16. Lb ou soupe kay yon moun...
a. Ou d6mi ta b. ou d6mi bon
c. deye sou
k6f
se vid li vid.
c. pa gen met
, c. ou pa d6mi
Keksyon kout [5 pwen chak]. Ekri response ou sou yon fby
papye.
Le moun ap denonse rezilta ann Ayiti, yo pa gen
odas bay ki kritik? (153)
Poukisa "sevel pi f6 Ayisyen gran konnen
gaye" ?
Ki lang yo itilize nan lek61l Dominikani?
Poukisa ? Poukisa Dejan pale sou sa ?
Se kreten yo kreten / Se s6t yo s6t
Se yon pwazon ki wete nanm yo
1 ap kontinye al aladriv
17.
18.
19.
Dejanl57 168
1. Ki sa ki diferansye gz / ks
English
nan mo sa yo?
English
1 \
egzamen exam ekse excess
egzanp example egzampel ta
egzante avoid vaksen vacc
vaksinashon
egzije demand eksite excit
ksi taxi
nation
ed
2. Ki jan 6tograf krey61l la pi ko6rk pase franse, pany6l,
angle ak alman? Eple yon mo menm jan ou di li
Fonetik through / thru
3. Kote yo pale chinwa?
4. Esplike: prensip ak paramet inivesel.
5. Kote yo pale ketchwa? Pewou Quechua
6. Eske Desalin te made yo mete franse nan lek61
ayisyen?
7. Konben moun ki peri nan lage lendepandans?
8. Poukisa ekriti se yon mas ki make verite son lang
lan? Eske se vre pou krey6l?
Through
konstruct kind kween Krist -
cherish
Vokabile ak espresyon yo:
1. such and such area
2. small tiger is a tiger
3. their mouths never stop
4. there is tolerance for
5. the french army ran away
6. a handful of hawks
7. so very surprised
8. by hitting the books hard
9. 'Well found, well met'
1. Neg d Ayiti ki te peri
2. ...boukantay lang
3. Kanbis ayisyen
4. Yon ti babye lide dw61l
5. Lame franse kraze rak
nan tel tel z6n
ti tig se tig
Bouch yo pa gen dimanch
gen sitirans pou / sitire
lame franse kraze rak
yon ti ponyen malfini
si telman estomake
nan bat bet la
byen jwenn byen kontre
Haitians who perished
trading languages
money changers
a little babbling for crazy ideas
the French army ran away
Chapit 18, 169-178
1. Ki onz gwo manti Dejan denonse?
Chak gwoup pran 2 manti epi jwenn 16t rezon pou
montre ki jan se gwo manti yo ye.
2. Marye veb la ak bet la:
jape I
bourik
begle malfini
ranni chwal
vole bef
naje chen
kouri reken
3. Gen moun ki di krey61 se yon lang 'p6v.' Yo di li
makee mo.' Ki jan Dejan atake lide sa a?
4. Le Dejan di ayisyen make 'vitamin F,' sa 1 ap eseye
di?
5. Le Dejan di ayisyen pedi ni sak ni krab, sa 1 vle di ak
espresyon sa a?
6. Ki solisyon 'moun fou' genyen pou Ayiti?
demiyedtan
tripotaj / tripotay
lamwa chaje liv
yon salopri lang
pe bouch yo
bon d6z
gran antrenman pedagoji
yon plan matyavel, yon plan pwenn fe pa
Dejan 179-192
Jodi a: 1. Revize Dejan 20 minit 2. Reg Mo Kwaze Kreyol
5 minit; Jwe 25 minit.
Vokabile
Moun ki gen repondong
nef kout rigwaz
leson yo pa rive resite pa ke
diyite
pwose a
46
lang y ap k6che a
k6mannman
1. Kisa 1 ye, journal yo rele MonitW ann Ayiti?
2. Mize/Malsite oubyen Franse alabaz pwoblem yo?
3. Eske grennen mo se menm ak grennen lide ?
4. Sa sa ye, krey61l bannann ?
5. Sa sa vle di : Le lek61l ak lavi mache men nan men?
6. Dapre lalwa ayisyen, eske timoun kapab pale krey61l lek61 ?
Rapel gramb:
Lek61l la yo
Pb a yo
Gason an yo
Fanm nan / lan yo
Mont lan yo
Lekol ki bel la yo
Pb ki bel la yo
Gason ki bel la yo
Fanm ki bel la yo
Mont ki bel la yo
Dejan 193 213
Se kondisyon ki bat kbk
1. Sa sa ye ? Vwayel oral / vwayel nazal; konson /
kons6n nazal.
2. Esplike mo konvansyon an. Ki jan 1 aplike nan Dejan ?
3. Poukisa anpil ayisyen ki antre nan sistem lek61 Ayiti a
pedi ni sak ni krab ?
4. Poukisa li pi difisil aprann li ekri angle pase franse,
pany6l, italyen ak krey61l ayisyen ?
5. Nan tout lang sa yo, ki lang ki gen sistem 6tografki pi
moden ak regilye ?
6. Poukisa nou ekri pan, pan, pann ? Ki sa mo sa yo vie
di?
7. Defini : fonem
8. Eske li posib fikse yon lang ? Ki te vle fe sa ?
9. Kisa Dejan vle fikse ?
Ti Kwiz :
1. Tradui : 'yon afich mwen li nan sikisal Sojebank'
2. Ekri twa vwayel nazal krey61l ayisyen genyen.
3. Ki vwayel oral gen 2 let ?
4. Ki kons6n gen 2 let ?
5. Eske Dejan vle yon Akademi Krey61 ?
Krey61 ayisyen, HAI 2200
Lide nou bezwen konprann pou kwiz lendi a :
1. Poukisa me siperye a te di sa : '300 kreten tounen 300 kretyen' (214-
235)
2. Poukisa timoun yo eretik ?
3. Ki moun ki monseyb Kesizan, ki sa 1 fe ? (220)
4. Ki jan Dejan kapab sonje yon bagay ki te pase gen 40 an ?
poukisa fraz 'fidNl ki pa konnfranse' = 'woule m de b6' (221)
5. Ki sitiyasyon lang Lafrans te genyen nan ane 813? (222-225)
6. Poukisa Dejan site Bib la sou paj 223 ?
7. Tande, montre, konprann se mo enp6tan ki kote, poukisa ? (223-224)
8. Sa sa ye : konk6da (225) Ki moun ki fe 1 ? (225)
9. Depi ki 1e yo fe semon krey61l nan legliz Katolik ann Ayiti ? (227)
10.Eske pwotestan sbvi ak krey6l? (228-229)
11.Kisa Dejan kritike sou paj 231 ?
12.Kijan Legliz Katolik change ant 1943 ak 2003 ? (231-235)
13.Kisa chanjman sa a vle di ?
Iv Dejan, Yon lekol t0t anba nan yon peyi t0t anba 236-244,
1. Esplike lide sa a : 'selon franse w se selon konnen w' (236)
2. Ayiti gen 4 gwo opsyon lengwistik pou edikasyon. Ki opsyon yo ye ?
3. Poukisa Dejan di 'ou fou net' nan paj 238 ?
4. Nan ki peyi moun gen anbisyon fe edikasyon bileng ? 239
5. Ki f6t gouvenman ayisyen an te fe 1 yo entwodui 'ref6m Bena' nan
1979 ? 239-40
6. Ki verite JozefBena rekonet ? 241
7. Sistem lek61l ann Ayiti vire do bay ki sa ? 242
8. Esplike : lanme... larivye... lapli... tranpe ladan n. 243
9. Eske gen lang ki gen pouvwa pote konesans... agwonomi,
astwonomi... ? 243
Vokabile
reve je kle
ladouskivyen kenep
solisyon an part anpenpan
kokennchenn ere
kabre pwoblkm sa yo
mas timoun
Dejan 244-254
Dejan ap kritike vye lide nan batay
LEKOL KREYOL kont LEKOL KREYOL + FRANSE
1. << Ayiti ta byen kab tounen... yon peyi twa lang kote popilasyon an ta
s&vi ak angle, franse ak krey6l >> (Yousf 2002 : 191)
Kritik :
<< Sa make serye. Grangou nan k6 anpil timoun, anpil granmoun, nou
met di pi f6 moun ann Ayiti >>
Alegori: diri, fig, kann, patat, pistach, pitimi, zaboka VS.
bwat kons&v etranje, V-8, k6nflek, boutey plastik ji...
2. Matelye (1976: 36): an Ayiti lang franse / an Frans lang laten =
<< notre etre historique >> 'sa n ye nan listwa,'
<< notre etre psychologique 'sa n ye nan sikoloji n'
Sa vie di franse yo ta sipoze aprann lang sdltik la ?
Sa vle di angle yo ta sipoze aprann lang franse ak alman/neland& ?
Tout peyi ki mennen nan matematik bay leson nan lang majority a (250).
4. << mwen ta renmen nou imajine Selyin [yon ti fi te ekri paw61l sa yo
nan lang manman 1 epi mwen pa plis pase yon entepr&t k ap tradui pou
li >> (Edwij Dantika 2002: 251)
Yon timoun dis rive douz an ekri 100 paj an krey61l ann Ayiti ?
Kritik :
<< ... se jan Ayisyen ki rive nan wo degre etid, ki abitye ak literati
franse, sanble pa we diferans ant sa ki vo pou tout moun... ak sa ki
espesyal >>
= SITIYASYON AYITI SE PA MENM AK LAFRANS/ETAZINI
Senk gwo barye lek61l bileng ann Ayiti
rezon ekonomik
rezon jewografik
rezon sosyal
rezon pedagojik
rezon tan
Repons yo
Leta pa gen lajan
Ayiti pa kole ak peyi ki pale a/f
Majorite pa benyen nan minority
Pa gen ase moun ki konn franse byen
Anpil ane pou baz la ; san n pa pale
sou lide yo
Vokabile : Abey 6tograf !
sa kapab pbmet yo fr radiyes ak yo
franse se yon lang, se pa yon ti bondye
ata el&v klas second&
p6m de te frit
vemisl1
lanmori ak pwason mayami
Dejan 255-265
Teyori egalego / menmman pareyman
Ki moun yo ye ? Kisa yo te fe ?
Achimed Galileyo Galileyi
Nyoutonn Aystay
Rene Dekat
Ki sa yo fe nan dj6b sa yo ?
dematoloji jinekoloji
kadyoloji odyoloji
newoloji optik
Pou pwoblem lespri/sevo yo pare pou yo vire do bay prensip
lasyans.
Orijin prejije lang ann Ayiti:
Esklavaj ann Ayiti
Nan esklavaj blan trete nwa kom enferye
blan trete lang moun nwa kom enferye
Entered Ewopeyen made pou yo pa rekonet Afriken egalego
Krey61l kom 'enferye' epi franse kom 'siperye' se
ERITAJ ESKLAVAJ
VOKABILE
Jwi k6b sal sa a
mache dwat lek61, mache kwochi, mache bwete nan lavi
f6k lang ki alaparey (262)
ann pran lalwa (262)
anvi
kouche 1 sou papye
yo nan koken
|
RSS
